حدیث ثقلین یا ثِقْلَیْن حدیثی مشهور و متواتر از پیامبر اسلام (ص) است درباره جایگاه هدایت‌گری قرآن و اهل‌بیت (ص) و لزوم پیروی از آنان. طبق این حدیث، قرآن و اهل‌بیت به عنوان دو چیز گرانبها، همواره در کنار یکدیگرند تا در کنار حوض کوثر به پیامبر اکرم (ص) ملحق شوند.
حدیث ثقلین در دین:
حدیث ثقلین مورداستناد متکلمان شیعه برای اثبات ولایت و امامت امامان شیعه (ع) بوده است. عالمان شیعه، به‌استناد این حدیث می‌گویند هر ویژگی و صفت کمالی که برای قرآن ذکر شده، در خصوص اهل‌بیت نیز صادق است. حدیث ثقلین یکی از احادیث مهم در اثبات امامت ائمه اطهار (ع) است. حدیث ثقلین بارها از زبان پیامبر (ص) نقل شده و در بسیاری از منابع شیعه و سنی آمده است. در حدیث ثقلین به تبیین جایگاه و ارزش کتاب قرآن و ائمه اطهار پرداخته شده است. بنا بر آنچه در این حدیث از پیامبر نقل شده، مؤمنان جهت اینکه دچار گمراهی نشوند و راه و روش خود را گم نکنند، باید به دو چیز چنگ بزنند و آن را راهنمای خود بدانند. یکی کتاب قرآن و دیگری اهل بیت پیامبر (ص).
پيامبر(ص) «حديث ثقلين» را در موارد مختلف و به مناسبتهاى گوناگون در مدينه، ايام حج، روز عرفه، مسجد خيف، در وسط راه مكه و مدينه و در موارد ديگر بیان نموده اند. این تکرارها دليلى است روشن بر اينكه تمسك به اين دو وجود گرانمايه، مسأله اى سرنوشت ساز است که باید مسلمانان به اهميت آن آگاه شوند تا گمراه نشوند.
﴿إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي ما إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بهما لَنْ تَضلُّوا أبَداً و إنّهما لَنْ يَفْتَرِقا حَتى يَرِدا عَلَيَّ الحَوْضَ﴾
(همانا من دو چیز گرانبها را در میان شما باقی می‌گذارم، کتاب خدا و اهل بیتم را، تا زمانی که به این دو چیز گرانبها تمسک کنید گمراه نخواهید شد، این دو از یکدیگر جدا نخواهند شد تا اینکه روز قیامت در کنار حوض کوثر نزد من برگردند.)
مفهوم «ثقلین»
واژه «ثقلین» در این حدیث دوگونه خوانده می شود؛ گاه بر وزن «ثَقَلَین» است، خوانده می شود، به معنای چیز گرانمایه و پرارزش و به معنای متاع مسافر نیز آمده است؛ و گاه بر وزن «ثِقلَیْن» به معنای شیء سنگین وزن می آید. برخی از محقّقان اولی را به معنای گرانمایه معنوی و دومی را به معنای اعم گرفته اند.اما برخی از اهل لغت، ثِقْل و ثَقَل را به یک معنا دانسته‌اند.
محتوای حدیث ثقلین
در این حدیث ، پیامبراکرم امت خود را به حرمت نهادن به دو شیء گران‌قدر ( ثقلین ) سفارش و سپس آن دو را کتاب و عترت (اهل‌بیت) معنا کرده‌اند.
حدیث، به سبب کاربرد همین واژه، به «ثَقَلَین» یا «ثِقْلَین» مشهور است.
برخی مفسران و لغت نویسان ، به پیروی از قرآن، ضبط اول را بر گزیده‌اند و برخی دیگر ضبط دوم را ترجیح داده‌اند.
آشنایی با منابع اصلی حدیث ثقلین
همین طور که گفتیم، یکی از دلایل اهمیت حدیث ثقلین این است که به طور مکرر در منابع متفاوتی از زبان پیامبر اکرم (ص) نقل شده است. ضمناً این منابع هم شامل منابع و کتاب‌های شیعه می‌شود و هم شامل منابع و کتاب‌های اهل تسنن. پس می‌توان نتیجه گرفت که حدیث ثقلین در هر حال مورد قبول تمام شیعیان و اهل تسنن است. با این تفاوت که تفسیرها کمی با هم تفاوت داشته و همین موجب اختلاف است.
اعتبار حدیث
عالمان شیعه حدیث ثقلین را متواتر شمرده‌اند.از نظر صاحبْ‌حَدائق، فقیه و محدث شیعی در قرن دوازدهم قمری، این حدیث متواتر معنوی میان شیعه و اهل‌سنت است. به گفته عالمانی چون ملاصالح مازندرانی، از عالمان شیعه قرن یازدهم قمری، شیعه و اهل‌سنت بر مضمون این حدیث و صحت آن اتفاق‌نظر دارند. جعفر سبحانی، متکلم شیعی گفته است که هیچ‌کس جز جاهل یا مُعانِد در صحیح بودن این حدیث شک نمی‌کند.
زمان و مکان نقل حدیث
در اینکه چه زمانی حدیث ثقلین از زبان پیامبر اکرم (ص) نقل شده و به گوش مسلمانان و صحابه رسیده است، شک و تردیدهای بسیاری وجود دارد. یکی از روایت‌های متداول درباره زمان نقل این حدیث از ابن حجر هیتمی است. به گفته او، پیامبر اسلام (ص) حدیث ثقلین را در زمان بازگشت از شهر مکه و در حالی که در مسیر طائف بودند بیان کرده است. ولی دیگر روایت‌ها کمی با گفته ابن حجر هیتمی اختلاف دارد. البته با توجه به اینکه روایت‌های متفاوتی از مکان و زمان نقل این حدیث وجود دارد، می‌توان چنین برداشت کرد که به خاطر اهمیت موضوع، حضرت محمد (ص)، در روزهای واپسین عمر خود در زمان‌های متفاوت و به طور مکرر این حدیث را بیان می‌کرده است. در حقیقت وی در پی این بوده که جایگاه کتاب آسمانی و اهل بیتش را در دل مؤمنان واقعی تثبیت کند
نكاتی درباره حديث ثقلين:
- همان‌گونه كه تبعيت از قرآن واجب است، تمسّك به اهلبيت (ع) و تبعيت از آن بزرگواران واجب است.
- شعار «حَسْبُنا كتابُ اللّه» خلاف سخن پيامبر (ص) و سبب گمراهى مىشود، چون كه قرآن بدون اهلبيت (ع)؛ قرآن منهاى قرآن است.
- جدا شدن از اهلبيت (ع) همان جدا شدن از قرآن و موجب ضلالت است، حتى اگر يك لحظه باشد، و تمسّك به آن‌ها موجب هدايت است.
- تا زمانى كه قرآن ميان مردم هست، امام معصوم نيز در بين مردم هست. پس اینک حديث ثقلين دلالتِ روشنی بر وجود و حضور امام زمان (عج) در عصر حاضر دارد.
- همان‌گونه كه قرآن از خطا و اشتباه و باطل مصون است و بايد كاملاً از او تبعيّت كرد، اهلبيت (ع) هم معصوماند و بايد كاملاً از آن‌ها تبعيّت كرد.
- حديث ثقلين دلالت بر اعلميّت و افضليّت اهلبيت (ع) نسبت به ديگران دارد…. و صدها نکته دیگر.